Öldum saman var barnafræðsla á Íslandi umfram allt viðfangsefni heimilanna. Um hana voru lengi hvorki til lög né reglugerðir heldur fylgdi hún hefðum sem snemma höfðu skapast. Af því sem síðar væri talið falla undir móðurmálskennslu eða íslenskukennslu í skólum var þá fyrst og fremst fengist við lestrar- og skriftarkennslu, dálítið í þeim anda sem sjá má í gamalli hvatningarvísu:
Hugmyndir um almenna menntun voru óljósar á fyrri öldum Íslandssögunnar og lítið er vitað með vissu um menntunarstig þjóðarinnar á þeim tíma. Þó er til dæmis hægt að smíða tilgátur um lestrarkunnáttu Þorgerðar Egilsdóttur í Eglu, þegar hún býðst til þess að rista heilt kvæði með rúnum á kefli fyrir föður sinn. Varla hefði höfundur eða sögumaður komist þannig að orði ef hann hefði ekki einhvern tíma séð eða heyrt um konu sem kunni að skrifa.
Rúnaletur er elsta letur germanskra þjóða og var notað til að rista á steina og á tré. Stafróf rúnaletursins nefndist fuþark eftir fyrstu sex stöfum letursins. Í rúnaletrinu voru 24 stafir sem skiptust í þrjár ættir. og voru átta stafir í hverri ætt. Elstu rúnaristur eru frá því skömmu eftir Krists burð en flestar áletranir eru frá því á 3. og fram á 7. öld. Í síðari tíma norrænu rúnaletri (9. og 10. öld) fækkaði rúnunum í 16. Hér sést stafróf rúnaleturs. Engar rúnaáletranir íslenskar eru til eldri en frá því um 1200 og er talið að Íslendingar hafi af einhverjum ástæðum rist minna á steina en grannþjóðirnar gerðu. Sjálfsagt hafa hins vegar rúnir verið notaðar talsvert til að skrá á fjalir eða trékefli, en ekkert slíkt hefur varðveist.
Þegar kennsla í málfræði og íslenskum bókmenntum hefst í skólum er greinin einatt kölluð ÍSLENSKA. Það heiti er reyndar talið koma fyrst fyrir á prenti í formála Gísla biskups Jónssonar að sálmabók árið 1558, en fram að þeim tíma hafði tunga landsmanna einatt verið kölluð annað hvort NORRÆN TUNGA ellegar DÖNSK TUNGA. Í lagatexta mun orðið MÓÐURMÁL fyrst koma fyrir í fræðslulöggjöfinni frá 1907 (sjá Loft Guttormsson 1993:9) en í bréfi sem kennarar Flensborgarskóla sendu stiftsyfirvöldum um undirbúningsmenntun barnakennara árið 1895 kemur fram að í þriggja ára kennaranámi telji þeir námsgreinina MÓÐURMÁL mjög mikilvæga (sjá Guðna Jónsson 1932:76–7). Ekkert kemur þar fram um inntak greinarinnar, en gera má ráð fyrir að þar hefði orðið áhersla á ljóðalærdóm, fornbókmenntir og málfræði þá sem til stafsetningarkennslu heyrði.
Saga móðurmálskennslu á Íslandi hefur ekki verið skráð. Þar eru því margar glufur ófylltar enn og bíða frekari rannsókna, en hér verður tæpt á nokkrum meginatriðum.
Skólahald hófst snemma á Íslandi, bæði á veraldlegum höfðingjasetrum og biskupsstólum. Þar var einkanlega ungum piltum, skólasveinum, kennt að sígildu lagi og námu þeir þar hin klassísku fræði, þríveginn og fjórveginn. Það fól meðal annars í sér ‘grammaticam’ eða málfræði þess tíma, en að sönnu aðeins latneska málfræði og síðar gríska að því er vitað verður. Samt sem áður hefur löngum vakið undrun að höfundur Fyrstu málfræðiritgerðarinnar um miðja 12. öld skyldi velja íslensk orð um þau fræðihugtök sem hann þurfti á að halda. Má þar nefna atkvæði, samhljóðanda og raddarstaf (sérhljóð). Hvort hann hefur sjálfur þýtt hugtökin verður naumast vitað úr þessu, en honum er ljóslega í mun að geta fjallað um málfræðina á eigin tungumáli og hefur þar hallast að hugmyndum sem ekki eru fjarlægar málstefnu 20. aldar.
Bæði í málfræðinámi og mælsku- og rökfræðikennslu má að sjálfsögðu gera ráð fyrir að dæmi hafi verið skýrð með samanburði við íslensku og með þýðingum á íslensku þannig að í raun hafi farið fram ‘íslenskukennsla’ um leið og klassísku málin voru kennd.
Áður en til skólagöngu kæmi í klausturskólum eða á öðrum virðingarsetrum fór fram barnafræðsla sem lítið er vitað um:
Siðbreytingarfrömuðir á sextándu öld lögðu mikla áherslu á almenna lestrarkennslu og ætluðu prestum að fylgja eftir kröfum um hana. Lestrarkunnáttan var þá einkum talin nauðsynleg til þess að menn gætu kynnt sér trúarboðskapinn en ekki var gert ráð fyrir kennslu í neinu öðru, sem síðar var tengt við móðurmál, og í raun var langt þangað til slík námsgrein tæki að mótast.
Með upplýsingarstefnunni á átjándu öld bjarmar af nýjum degi í menntamálum á Íslandi sem annars staðar í danska konungdæminu. Með Húsagatilskipuninni árið 1746 eru sett fyrirmæli um að húsbændur skuli sjá til þess að öll börn læri lestur og kristindóm fyrir fermingu. Með tilskrifi til Hannesar biskups Finnssonar árið 1790 kveður Kristján konungur VII skýrt á um lestrarkennslu barna. Tilskrifið er svar við beiðni biskups, sem greinilega hefur viljað fá hin veraldlegu yfirvöld í lið með sér til þess að efla barnafræðsluna. Meðal mjög athyglisverðra þátta í bréfi konungs er lýsingin á prófum sem á eða má leggja fyrir börn og teljist þau læs ef þau geti lesið hvaða texta sem er á prenti á landsins tungu. Þó má ekki leggja fyrir börnin texta sem gæti orðið erfiður fullorðnu fólki! Merkast mundi samt þykja með tilliti til umræðna á síðari öldum að lestrarkennslan skuli hefjast áður en barnið er fullra fimm ára.
Í tilskrifi Kristjáns sjöunda er ekki gerður neinn munur svein- og stúlkubarna. Þó hefur einatt verið talið að lestrar- og skriftarkennslan hafi einkum miðast við pilta. Það hafi þótt duga drengjum af alþýðustétt að þeir kynnu að skrifa nafn sitt skammlaust en stúlkur hafi sjaldan þurft þess með.
Það er í beinu samhengi við rétttrúnaðinn svokallaða sem tilskipanir 18. aldar eru settar. Sáluhjálp manna var undir því komin að þeir gætu lesið ritninguna og tileinkað sér hið sanna guðs orð. Þessum tilskipunum var beint til heimilanna undir eftirliti presta. Langoftast hefur það komið í hlut móðurinnar að annast um þá fræðslu sem þar var fyrirskipuð. Hlutverk hennar var að koma lestrarkunnáttunni áfram en hins vegar sýna margar heimildir að ekki var til þess ætlast að konur væru að sóa tíma í bóklestur og skriftir. „Hún var næm og bókhneigð, sem henni var þó lítt talið til kosta. Stúlkubörn voru til annars ætluð en að sitja við „bókaramenntir“ og fyrir lestrarfíkn sína hlaut hún oft átölur og stundum refsingu“ segir Eyjólfur á Hvoli í Mýrdal (1987:21) um ömmu sína, sem fædd var 1793.
Að Birtingaholti í Árnessýslu var stórbýli á 19. öld. Magnús Helgason, skólastjóri Kennaraskólans (f. 1857), sagði svo frá lestrarnámi sínu og systkina sinna (alls voru þau fjórtán) skömmu eftir miðja nítjándu öldina, og má vafalaust líta svo á að þetta sé nokkuð dæmigerð frásögn, enda minnir lýsing móðurinnar á verk Ingunnar í Jóns sögu helga:
Í kjölfar upplýsingarstefnunnar og fræðsluboðskapar 18. aldar mátti sjá fyrstu vísana að skipulegri skólakennslu barna á Íslandi. Fyrsti barnaskólinn var stofnaður í Vestmannaeyjum árið 1745 en meira en öld síðar, þjóðhátíðarárið 1874, voru aðeins sex barnaskólar starfandi í landinu „og allir við sjávarsíðuna og reknir á ábyrgð foreldra og sveitarfélaga“ (Björn Þorsteinsson 1991:314). Með lögum sem sett voru 9. janúar 1880 var komið á hertri fræðsluskyldu og námskrá tók að mótast. Námsgreinar urðu fimm: lestur, kristin fræði (biblíusögur og kverið), skrift, reikningur og réttritun. Út frá þessari síðast nefndu námsgrein þróast svo smám saman sú grein sem kölluð var „íslenska“ á stundatöflum og í námskrám. Greinilegt er að mikil áhersla liggur á kennslu um formdeildir málsins, annars vegar til undirbúnings frekara náms, einkum í erlendum málum, hins vegar til að leggja grunn að traustri stafsetningarkunnáttu.
Árið 1846 var fyrst sett reglugerð fyrir íslenskan skóla. Þetta var Reykjavíkur lærði skóli, sem einmitt það ár hafði flust frá Bessastöðum. Með þessari reglugerð var námsgreinin „íslenska“ fyrst skilgreind og samkvæmt þeirri skilgreiningu starfaði þann vetur Halldór Kr. Friðriksson, menntaður málfræðingur frá Hafnarháskóla, að kennslu skólasveina og var hann fyrstur manna ráðinn til að starfa sem íslenskukennari eða móðurmálskennari.
Um Halldór Kr. Friðriksson gildir hið fornkveðna að „miklu veldur sá er upphafinu veldur“. Hann kenndi lengi og mótaði kennsluna í Lærða skólanum með þeim hætti að í raun hefur hún orðið fyrirmynd móðurmálskennslunnar alla tuttugustu öldina. „Halldór var íslenzkukennari upp undir 50 ár og hafði því veruleg áhrif á stafsetningu og málfar íslenzkra menntamanna á síðara helmingi 19. aldar ...“ (Guðrún Kvaran 1990:89). Í lýsingu kennslunnar í skólaskýrslu sést að megináherslan hefur legið á formlegri málfræði – einkanlega í því skyni að kenna skólapiltum almenna málfræði á íslensku, ekki aðallega ÍSLENSKA MÁLFRÆÐI. Þessi málfræðikennsla átti greinilega að koma að einhverju leyti í stað latnesku málfræðinnar, sem fram að þessu hafði verið lykill skólapilta að fræðigreinininni.
Um kennsluaðferðir Halldórs vitum við að sjálfsögðu færra. Dómar skólasveina eru ekki alltaf einhlítir og það var langt frá skólagöngunni liðið þegar Matthías Jochumsson skrifaði í Söguköflum sínum: „Halldór var hinn mesti atorku- og eljumaður, nokkuð harðvígur og óþýður, en þó nýtur kennari – það sem hann náði; málið kunni hann vel og betur en hann kenndi það og ritaði.“ (1959:144). Matthías sat í Lærða skólanum um 1860 en tímasetur minningar sínar árið 1914 og hefur þá vísast fennt í mörg spor.
Samkvæmt reglugerðinni sem Halldór Kr. Friðriksson, þessi fyrsti íslenskukennari í skólakerfinu, starfaði eftir léku engin tvímæli á um námsgreinina:
Strax á fyrstu árum íslenskukennslunnar í Lærða skólanum felst móðurmálskennslan í ‘málfræði’ og ‘bókmenntum’. Málfræðinni er ætlað það hlutverk að veita undirstöðu í málanámi almennt en sér á parti í stafsetningu. Bókmenntirnar eru hins vegar ætlaðar til þess að treysta sambandið við fyrri alda menningu og gera skólasveinana að „betri Íslendingum“. Þegar til alþýðufræðslunnar kemur er lögð mikil áhersla á ljóðalærdóm og greinilega í þjóðernispólitískum tilgangi. Þarna sigla Íslendingar sama sjó og flestar grannþjóðirnar. Þjóðernisvakningin, sem varð í upphafi nítjándu aldar og oft er meðal annars kennd við Napóleonsstyrjaldirnar, kallaði á skýrar og afdráttarlausar skilgreiningar á því hvað væri ÞJÓÐ og oft varð besta haldreipið einmitt þjóðtungan og bókmenntirnar.
Danskir þjóðernissinnar urðu reyndar til þess að vísa veginn til hinnar glæstu fortíðar Íslendinga. Þannig lýsti N.S.F. Grundtvig (1783–1872), faðir dönsku lýðháskólanna, því yfir árið 1838 að norræn andagift hefði á miðöldum skapað á Íslandi „risavaxnasta háskóla í heimi“ („det mest kollosalske Universitet i hele Verden“ Lundgren-Nielsen 1992:28). Ýmsar umsagnir Rasks um ágæti íslenskrar forntungu vísuðu í svipaða átt og greinilegt er að forsvarsmenn móðurmálskennslunnar hafa tekið þeim fagnandi.
Þjóðernishyggjan mótaði að sjálfsögðu sterkast bókmenntavalið í skólunum. Málfræðikennslan hafði hins vegar sprottið upp úr kennslu erlendra mála og virðast greinarnar tvær, málfræði og bókmenntir lengi hafa haft tilhneigingu til að fara sínar leiðir. Með skiptingunni í málfræði og bókmenntir má líka segja að móðurmálskennslan hafi sífellt teygt sig í áttina að kennslu í tveim vísindagreinum, málvísindum og bókmenntafræðum.
Í þessu speglast skipting háskólagreinarinnar sem yfirleitt gekk undir nafninu „íslensk fræði“ allt frá stofnun Háskóla Íslands árið 1911. Þar var annars vegar kennd málfræði, hins vegar bókmenntir og saga. Sérmenntun kennara í hverri þessara vísindagreina varð síðan til þess að þeir einbeittu sér hver að sinni fræðigrein þegar þeir tóku til við kennslu á unglinga- eða framhaldsskólastigi. Lengi var þó ekki gerður greinarmunur á kandídatsprófunum eftir því hvort háskólastúdentar höfðu valið sér málfræði eða bókmenntir að kjörsviði heldur voru þeir taldir hafa „lokið kennaraprófi í íslenzkri málfræði og bókmenntasögu“ eins og stóð á prófskírteinum þeirra.
Sama ár og Bogi Melsteð gaf út Sýnisbók sína kom út Stutt ágrip af íslenskri mállýsingu handa alþýðuskólum. Höfundurinn, Halldór (Eggertsson) Briem (1852 – 1929), hafði verið prestur, en gerðist árið 1882 kennari við Möðruvallaskóla og er bókin greinilega ávöxtur starfs hans þar. Um markmið sitt með bókinni segir Halldór m.a. í stórmerkum „Formála“ fyrstu útgáfunnar (í síðari útgáfum þessarar lífseigu kennslubókar þurfti engan formála):
Mikilvægt spor í námsefnisgerðinni var stigið árið 1935 þegar út kom kennslubók með hinum yfirlætislausa titli Í SLENZKA. I. Útgefandi var „Kennslubækur Útvarpsins“ og höfundurinn Björn Guðfinnsson. Ríkisútvarp hafði starfað í fimm ár og forsvarsmenn þess áttu sér mikla drauma um að þessi nýi miðill yrði eins konar alþýðuháskóli þjóðarinnar. Var því lengi stunduð þar kennsla í íslensku og erlendum tungumálum (síðar í samvinnu við bréfaskóla). Þessi bók kom síðar út í mörgum útgáfum og var notuð það sem eftir lifði aldarinnar í mörgum skólum. Titillinn breyttist í ÍSLENZK MÁLFRÆÐI HANDA SKÓLUM OG ÚTVARPI og eftir lát höfundar (í endurskoðun Eiríks Hreins Finnbogasonar) í ÍSLENZK MÁLFRÆÐI HANDA FRAMHALDSSKÓLUM (1958) og enn síðar ÍSLENSK MÁLFRÆÐI HANDA GRUNNSKÓLUM OG FRAMHALDSSKÓLUM (1992). Björn fylgdi þessari bók eftir með ÍSLENZKRI SETNINGAFRÆÐI HANDA SKÓLUM OG ÚTVARPI árið 1938 og var hún síðar gefin oft út með svipuðum nafnbreytingum og málfræðin.
Í formála að fyrstu útgáfu málfræðinnar (1935) komst Björn Guðfinnsson svo að orði:
Hér er allt á hreinu: Málfræðin á að gera menn talandi og skrifandi auk þess sem hún er undirstaða náms í erlendum málum. Virðast kennarar og aðrir sérfræðingar hafa fallist á þessi rök án umtalsverðrar gagnrýni og þau mótuðu kennslu í móðurmáli í íslenskum skólum allan síðari hluta aldarinnar.
Þegar leið að lokum 19. aldar fjölgaði skólum sem sinntu almennri menntun þótt enn væri nokkuð í land. Þess sér fljótt stað í námsefni sem út er gefið að nýir hópar eru komnir til sögu. Þessir skólar studdust yfirleitt við sama námsefni og Lærði skólinn, stundum þó í nokkuð einfaldaðri mynd. Þannig var áðurnefnd málfræði Halldórs Briem ætluð gagnfræðaskólum þar sem Málmyndalýsing Halldórs Kr. Friðrikssonar var talin of erfið.
Veturinn 1883–84 var Gagnfræðaskólinn í Flensborg tveggja vetra skóli og þá segir í elstu prentuðu skólaskýrslunni (1. bekkur var barnaskólinn, 2. og 3. bekkur á gagnfræðastiginu):
Fram yfir miðja tuttugustu öld skiptist íslenska skólakerfið fram að háskóla í þrjú aðgreind stig: barnaskóla, gagnfræðaskóla og menntaskóla eða sérskóla (en undir því heiti duldust meðal annars iðnfræðsluskólar landsins). Önnur heiti skólastiganna koma einnig fyrir. Þannig er stundum talað um „unglingaskóla“ í stað gagnfræðaskólanna og sumir gagnfræðaskólanna voru sprottnir úr „héraðs-“ eða „alþýðuskólum“ sem stofnaðir voru á þriðja áratug aldarinnar utan þéttbýlissvæðanna. Nokkrar heimildir um stefnu í móðurmálskennslunni má finna í skýrslum þessara skóla, en í heild hefur sú saga ekki verið skráð.
Af reglugerð fyrir Alþýðuskóla Þingeyinga, eins og hún birtist með greinargerð í Ársriti nemendasambands Laugaskóla árið 1926, má ráða að brautryðjendum alþýðuskólanna hafi verið ofarlega í huga hið þjóðræknislega hlutverk móðurmálskennslunnar og bókmenntalestur hefur þá hugsanlega fengið öllu meira rúm en málfræði. Er og athyglisvert hversu mikil áhersla er lögð á að íslensk tunga sé einstæð og saga hennar engri annarri málsögu lík.
Fyrsta námskrá fyrir barnafræðslu var sett árið 1929 og var síðan endurskoðuð alloft á 20. öld, síðast árið 1999. Á þessum 70 árum urðu ýmsar breytingar á viðhorfum og þar með breyttust áherslur frá námskrá til námskrár. Þótt inntak greinarinnar, þ.e. lestur, ritun, málfræði og bókmenntir, héldist með líkum hætti má sjá viðfangsefni móðurmálskennslunnar víkka. Til dæmis breytist skilgreining læsis umtalsvert og í síðustu námskrá aldarinnar er gert ráð fyrir að í því sé líka fólgið læsi á myndir og margt fleira í umhverfinu.
Miklu meiri áhrif en námskrárnar virðast samræmd próf hafa haft. Er þar fyrst að nefna landspróf miðskóla, sem svo var kallað og þreytt árlega frá 1946 til 1974. Landspróf gaf þeim sem það stóðust rétt til að setjast í menntaskóla eða kennaraskóla og prófið þreytti að jafnaði um fjórðungur nemendahópsins. Í landsprófinu var lögð mjög mikil áhersla á orðflokkagreiningu og setningarfræði en jafnframt lestur sígildra bókmenntaverka og var nemendum ætlað að geta staðið skil á samræmdum skýringum við verkin. Landsprófið varð greinilega til þess að festa ákveðið námsefni mjög í sessi. Þær kennslubækur sem lagðar voru til grundvallar voru verk Björns Guðfinnssonar um málfræði og setningafræði og voru þær að kalla mátti einráðar á markaðnum. Til bókmenntalestrar var Lestrarbók sú sem kennd er við Sigurð Nordal langsamlega mest notuð.
Samhliða landsprófsdeildunum voru við flesta alþýðu- eða gagnfræðaskóla svokallaðar gagnfræðadeildir. Í íslensku studdust þær að því er best verður séð við sama námsefni og landsprófsdeildirnar og áherslurnar urðu mjög svipaðar þótt kallað væri að gagnfræðaprófin væru auðveldari en landsprófin.
Eftir að landspróf miðskóla var lagt af árið 1974 kom í staðinn samræmt grunnskólapróf. Allir þreyttu þá sama próf og orkaði það að sjálfsögðu til enn frekari samræmingar í námsefni og kennslu. Þótt nýjar kennslubækur kæmu nú til sögunnar og sumstaðar gætti nýstárlegri viðhorfa voru bækur Björns Guðfinnssonar mjög víða notaðar eða þá bækur sem fylgdu mjög svipuðum anda. Varð í raun mjög lítil breyting á námi og kennslu í móðurmáli í barna- og unglingaskólum frá 1974 og fram á tíunda áratuginn.
Kennslugreinin íslenska eða móðurmál bar alla tuttugustu öld einkenni uppruna síns: hún fékkst við málfræði og bókmenntir og ‘afurðir’ þessara vísindagreina urðu meðal annars ritgerðir.
Einn þeirra sem rannsökuðu kennslu á síðustu áratugum 20. aldar skrifaði svo um námsgreinina „íslensku“:
Hugtakið HEILDSTÆÐUR eða HEILDSTÆTT MÓÐURMÁL var smám saman leitt til virðingarsætis og greinilega með því beint og óbeint vísað til kennslufræðilegra hugmynda um það hvernig nálgast mætti viðfangsefnið með heildrænum hætti, líta á það sem TEXTA sem birst gæti með ýmsu móti en hefði alltaf á sér yfirbragð heildar þar sem varast yrði að slíta einstaka þætti úr samhengi.
Í síðustu námskrá tuttugustu aldarinnar (1999) var markmiðið orðað svona:
Aðalnámskrá grunnskóla. 1989. Menntamálaráðuneytið. Reykjavík.
Aðalnámskrá grunnskóla. Íslenska. 1999. Menntamálaráðuneytið. Reykjavík.
Bjarni Vilhjálmsson. 1952. Landspróf miðskóla 1946–1951. Bjarni Vilhjálmsson bjó til prentunar. Gefið út af fræðslumálastjórninni. Reykjavík.
Bjarni Vilhjálmsson. 1963. Verkefni við landspróf miðskóla 1957–1962. Bjarni Vilhjálmsson sá um útgáfuna. Bókaútgáfa Menningarsjóðs. Reykjavík.
Björn Þorsteinsson og Bergsteinn Jónsson. 1991. Íslandssaga til okkar daga. Reykjavík. Sögufélag.
Eyjólfur Guðmundsson. 1987. Ritsafn Eyjólfs Guðmundssonar bónda Suður-Hvoli, Mýrdal. Reykjavík. Bókaútgáfan Dyngja.
Eysteinn Þorvaldsson. 1988. Ljóðalærdómur. Athugun á skólaljóðum handa skyldunámsskólum 1901–1979. Rit Kennaraháskóla Íslands. A-flokkur: Rannsóknarritgerðir og skýrslur 4. Reykjavík.
Guðmundur Finnbogason. 1905. Skýrsla um fræðslu barna og unglinga veturinn 1903–1904. Reykjavík.
Guðni Jónsson. 1932. Minningarrit Flensborgarskólans 1882–1932. Nemendasamband Flensborgarskólans. Reykjavík.
Guðrún Kvaran. 1990. Íslenzk skólamálfræði á 19. öld. Yrkja. Afmælisrit til Vigdísar Finnbogadóttur 15. apríl 1990. Bls. 86–93. Reykjavík.
Gunnar M. Magnúss. 1939. Saga alþýðufræðslunnar á Íslandi. Hátíðarit S.Í.B. Reykjavík. Samband íslenzkra barnakennara.
Gunnar Sveinsson. 1982. Formáli. Lijtid wngt Støfunar Barn. 1782. Bls. vii–xxxvi. Reykjavík. Iðunn.
Halldór Briem. 1891. Stutt ágrip af íslenskri mállýsingu handa alþýðuskólum. Reykjavík.
Halldór Laxness. 1967. Heimsljós. 3. útgáfa. Reykjavík. Helgafell. (1. útgáfa 1937).
Hróðmar Sigurðsson. 1957. Íslenzk stafrófskver. Skírnir 131. Reykjavík.
Ingvar Sigurgeirsson. 1993. Hvernig er íslenska kennd á miðstigi grunnskóla? Skíma. 16/1/14–25.
Kristleifur Þorsteinsson. 1935. Þættir K.Þ á Stóra-Kroppi. Héraðssaga Borgfirðinga. I. bls. 111–478.
Loftur Guttormsson. 1993. Frá kristindómslestri til móðurmáls. Hugmyndafræðileg hvörf í lestrarefni skólabarna um síðustu aldamót. Uppeldi og menntun. 2:9–23.
Lovsamling for Island ... 1855. 5. Bd. Samlet og udg. af Oddgeir Stephensen og Jón Sigurðsson Kbh.
Lovsamling for Island ... 1866. 13. Bd. Samlet og udg. af Oddgeir Stephensen og Jón Sigurðsson Kbh.
Lundgreen-Nielsen, Flemming. 1992. Grundvig og danskhed. Dansk identitetshistorie. 3. Folkets Danmark 1848–1940. Bls. 9–187. Ritstj. Ole Feldbæk.. C.A. Reitzels Forlag. Kaupmannahöfn.
Magnús Helgason. 1934. Skólaræður og önnur erindi. Samband íslenzkra barnakennara. Reykjavík.
Matthías Jochumsson. 1959. Sögukaflar af sjálfum mér. (2. útg.) Reykjavík. Ísafoldarprentsmiðja.
Saga Reykjavíkurskóla I. Nám og nemendur. 1975. Aðalhöfundar: Kristinn Ármannsson, Einar Magnússon, Guðni Guðmundsson, Heimir Þorleifsson (ritstj.). Reykjavík. Sögusjóður Menntaskólans í Reykjavík.
Sverrir Tómasson. 1992. Menntun miðaldamanna. Íslensk bókmenntasaga. I. Guðrún Nordal, Sverrir Tómasson og Vésteinn Ólason (ritstj.). Bls. 267–281. Reykjavík. Mál og menning.
Þorkell Bjarnason. 1892. Fyrir 40 árum. Tímarit hins íslenzka bókmenntafjelags 13:170–258.